Göktürkçe Dil mi? Bir Toplumun Hafızasında Saklı Kimlik
Toplumları anlamak, yalnızca onların yasalarını, savaşlarını ya da sanatlarını incelemekle olmaz; asıl anlam, dilde gizlidir. Çünkü dil, bir toplumun kendini nasıl tanımladığını, dünyayı nasıl kavradığını ve insan ilişkilerini nasıl şekillendirdiğini gösterir. Bir araştırmacı olarak, dillerin yalnızca iletişim aracı değil, aynı zamanda toplumsal kimliklerin taşıyıcısı olduğuna inanırım. Bu perspektifle bakıldığında “Göktürkçe dil mi?” sorusu, sadece bir dilbilimsel sorgulama değil, aynı zamanda tarihsel ve sosyolojik bir keşif alanıdır.
Göktürkçe’nin Kökeni ve Dilsel Özellikleri
Göktürkçe, 6. yüzyılda Orta Asya’da hüküm süren Göktürk Devleti döneminde kullanılan bir dildir. Türk dillerinin bilinen en eski yazılı örnekleri Göktürk alfabesiyle yazılmıştır. Orhun Yazıtları —Bilge Kağan, Kültigin ve Tonyukuk anıtları— bu dilin en önemli belgeleri olarak kabul edilir.
Göktürkçe, yapısal olarak sondan eklemeli bir dildir; yani anlam, kelime köklerine eklenen eklerle oluşturulur. Bu yapı, Türkçenin bugün hâlâ sahip olduğu dilbilgisel mantığın kökenlerini gösterir. Ancak Göktürkçe’nin asıl önemi, bir halkın kimliğini, inancını ve toplumsal düzenini anlatma biçiminde gizlidir.
Dil Bir Araçtan Fazlasıdır: Toplumsal Yapının Aynası
Sosyolojik açıdan bakıldığında, dil yalnızca seslerden oluşan bir sistem değil, bir toplumun dünyayı nasıl algıladığının bir göstergesidir. Göktürkçe de bu açıdan bir dil olmanın ötesindedir; o, bir toplumsal hafızadır. Göktürk toplumunun değerleri, hiyerarşisi, kadın-erkek ilişkileri, savaş ve barış anlayışı, hepsi bu dilin yapısında ve anlatısında yaşar.
Orhun Yazıtları’nda sıkça geçen “Türk budun” (Türk milleti) ifadesi, dilin yalnızca bireyi değil, bütün bir toplumu birleştiren bir araç olduğunu gösterir. Bu noktada Göktürkçe, ulusal bir kimliğin temellerini atan bir “dilsel yapı”dır.
Toplumsal Normlar ve Cinsiyet Rollerinin Dil Üzerindeki İzleri
Göktürkçe’nin sosyolojik analizi yapıldığında, toplumun cinsiyet rollerine dair önemli ipuçları ortaya çıkar. Dilin kullanım biçimi, erkeklerin ve kadınların toplum içindeki rollerini dolaylı olarak yansıtır.
Göktürk toplumunda erkekler, genellikle “işlevsel” rollere sahipti: savaşmak, devlet yönetmek, yasaları korumak. Bu yapısal roller, dilde de kendini gösterir. Örneğin, yazıtlarda “kağan”, “yabgu”, “alp” gibi kelimeler sıkça geçer. Bu sözcükler, erkeğin gücünü, otoritesini ve kamusal rolünü vurgular.
Buna karşılık, kadınların rolü daha çok “ilişkisel” bağlarda görülür. Kadın, toplumsal dayanışmanın, soyun devamlılığının ve kültürel aktarımın temsilcisidir. Yazıtlarda “katun” (hükümdarın eşi) kelimesi, yalnızca bir unvan değil, toplumsal bir denge unsurunu ifade eder. Kadın, toplumun içsel bağlarını kurar; erkek ise bu yapıyı dış tehditlere karşı korur. Bu karşılıklı işlev, Göktürk toplumunun ikili denge felsefesini dilde görünür kılar.
Dilin Kültürel Pratiklerle Kurduğu Bağ
Göktürkçe, yalnızca yöneticilerin ya da elit tabakanın kullandığı bir iletişim aracı değildi; halkın yaşam biçimini, değerlerini ve geleneklerini taşıyan bir kültürel damardı. Dildeki doğa betimlemeleri, toplumsal ritüellerin ve inançların bir yansımasıdır.
Örneğin, “yer-sub” (toprak ve su) kavramı, yalnızca doğayı değil, kutsal bir dengeyi ifade eder. Bu kelime, toplumun doğayla kurduğu karşılıklı sorumluluk ilişkisini gösterir. Bu anlayış, dildeki sözcük seçimlerinden cümle yapısına kadar sirayet etmiştir.
Göktürkçe, böylece yalnızca iletişimi değil, kültürel kimliği de taşır. Dildeki her kelime, bir yaşam biçiminin, bir dünya görüşünün aynasıdır.
Dil ve Toplumsal Kimlik Arasındaki Dönüşüm
Zamanla Göktürk Devleti yıkılmış, halk farklı coğrafyalara dağılmış, yeni devletler kurulmuştur. Ancak dil, bu dağılmaya rağmen yaşamaya devam etmiştir. Türkçenin bugünkü biçimleri —Oğuzca, Kıpçakça, Karlukça— hep o ilk Göktürkçe köklerden beslenir.
Bu süreklilik, dilin toplumsal dayanıklılığını gösterir. Dil, toplumlar yıkılsa da kimliği yaşatır. Göktürkçe bu yönüyle, Türk kimliğinin en eski ama en canlı tanığıdır.
Göktürkçe Bir Dil midir, Yoksa Bir Kimlik Alanı mı?
“Göktürkçe dil mi?” sorusunun cevabı, yalnızca “evet” değildir. Evet, Göktürkçe bir dildir; ama bundan çok daha fazlasıdır: bir kimlik, bir toplumsal sözleşme, bir düşünce biçimidir. Dilin yapısı, toplumun yapısını yansıtır; toplum değiştikçe dil de evrilir.
Göktürkçe, geçmişin bir kalıntısı değil, bugün bile Türk dilinin düşünsel temellerini şekillendiren bir mirastır. Onunla konuşmuyor olabiliriz ama düşünme biçimimiz hâlâ Göktürkçe’nin izlerini taşır.
Sonuç: Dil, Toplumun Aynasıdır
Dil, bir toplumun kendini nasıl gördüğünü, birbirine nasıl seslendiğini ve dünyayı nasıl anlamlandırdığını belirler. Göktürkçe, bu anlamda sadece bir dil değil; bir toplumsal bilinçtir.
Bugün, kendi dilimizde kullandığımız her sözcükte, Göktürklerin düşünsel izleri sürmektedir. Bu izler bize şunu hatırlatır: Dil yaşadıkça, toplum da yaşar.
Peki siz hiç düşündünüz mü, konuştuğunuz dil sizi nasıl şekillendiriyor?
Kelimenin taşıdığı anlam mı sizi tanımlar, yoksa siz mi kelimeye anlam yüklersiniz?
Belki de her kelime, geçmişle bugün arasında kurulmuş görünmez bir köprüdür.